Chính quyền thực dân Pháp đã tính toán thế nào cho việc điện khí hóa Sài Gòn? Đó là cả một câu chuyện dài mà có lẽ nhiều công dân của Sài Gòn ngày nay chưa tường tận.
Cột đèn phía trước Nhà hát thành phố - Ảnh tư liệu
Vào những ngày đầu Pháp thuộc, khi Sài Gòn có khoảng 40 ngôi làng nhỏ tập trung gần rạch Bến Nghé với khoảng 24 con đường, chiếm một chiều dài hơn 15 cây số, nhiều nhu cầu về quốc kế dân sinh buộc chính quyền thực dân Pháp phải bắt tay vào việc giải quyết, trong đó có nhu cầu thắp sáng thành phố Sài Gòn.
Từ dầu dừa đến dầu lửa
Năm 1865, lần đầu tiên chính quyền thực dân Pháp đặt vấn đề thắp sáng các con đường vào ban đêm.
Ngày 27-9-1865, giám đốc Nha Nội vụ (Directeur de l’Intérieur) Paulin Vial gửi đến thống đốc, tư lệnh quân viễn chinh là phó đô đốc De La Grandière một báo cáo với đề nghị thắp sáng các con đường tại Sài Gòn bằng loại đèn sử dụng dầu dừa.
Báo cáo nêu rõ chi phí cho vật tư vào khoảng 30.000 franc, chỉ riêng về dầu thắp mỗi ngày phải tốn 46,200kg, tính ra mỗi năm 16.863kg, trị giá 15.176 franc.
Thể theo đề nghị của P. Vial, Phủ thống đốc Nam Kỳ ban hành một nghị định yêu cầu cư dân địa phương phải tự thắp sáng ngõ ra vào cửa nhà của mình.
Về công tác thắp sáng công cộng, trước năm 1867, chính quyền thực dân Pháp ký hợp đồng giao cho một người gốc Ấn Độ (malabar) việc thắp sáng toàn bộ đèn trên các con đường với giá 33 xu (0,33 franc) mỗi ngọn đèn/đêm, song thỏa thuận này đã không được thực hiện rốt ráo: một số nơi đèn không được thắp sáng, đèn không có bấc, đèn không châm đủ dầu...
Trong phiên họp ngày 12-11-1867, nhận thấy giá hiến và các đề nghị của nhà thầu Andrieu là phải chăng và hợp lý, Hội đồng thành phố Sài Gòn đề nghị giao thầu cho Andrieu, giờ thắp sáng bắt đầu mỗi ngày từ 6h đến 6h30 chiều, tùy theo mùa và chỉ tắt đèn vào 5h sáng hôm sau, không được sớm hơn vì từ 4h đến 5h sáng là cao điểm các vụ trộm cắp. Giá trả cho nhà thầu được điều chỉnh lên 60 xu/đèn/ngày (Bulletin de la Société des Etudes Indochinoises (BSEI) - Saigon 1933 - trang 150-151).
Năm 1869 bắt đầu nảy sinh vấn đề chọn lựa chất thắp sáng nào là tối ưu. Trong phiên họp ngày 3-6-1869, một số thành viên Hội đồng thành phố Sài Gòn đề nghị thành lập một ủy ban thu thập thông tin và trình lên hội đồng một báo cáo chi tiết về vấn đề này.
Năm tháng sau đó, một báo cáo của viên chức chỉ huy ngành đường bộ khẳng định việc thắp sáng bằng dầu hỏa có lợi hơn nhiều so với việc dùng dầu dừa.
Vì thế, trong phiên họp ngày 11-11-1869, hội đồng quyết định dùng dầu hỏa thắp sáng đèn công cộng kể từ ngày 1-4-1870. Năm 1876, cả thành phố Sài Gòn có 255 cột đèn gồm 200 cây bằng gang, số còn lại bằng gỗ. (BSEI - sđd, trang 170).
Năm 1869, trong lúc cuộc thảo luận về việc sử dụng dầu dừa hay dầu hỏa chưa ngã ngũ, một đề xuất khác được đưa ra là sử dụng gas (khí đốt) tách lấy từ dầu thô.
Các nghị viên Hội đồng thành phố Sài Gòn khá mặn mà với phương án sử dụng gas, song vấn đề được thảo luận liên tục từ năm 1869 đến 1891 vẫn chưa ngã ngũ, với đề xuất của nhiều nhà thầu khác nhau, cuối cùng sự chênh lệch giữa kinh phí thắp sáng bằng dầu lửa và bằng gas lên đến hàng trăm ngàn franc mỗi năm đã khiến không một đề xuất nào đạt được sự đồng thuận. Sự thất bại của phương án này một phần do đề xuất điện khí hóa đã được nêu lên cách đó 4 năm (1887).
Một số hình ảnh đèn đường được thắp sáng bằng dầu dừa & dầu lửa
Phố Hoa kiều phía sau chợ Thủ Đức. Dấu Bưu điện 1913. Cột đèn lồng thắp bằng dầu lửa (dầu hỏa). Vào năm 1913 chỉ một khu vực nhỏ trung tâm Saigon mới có điện đường chiếu sáng, toàn bộ phần còn lại của Saigon vẫn còn thắp sáng bằng đèn lồng dầu lửa tương tự như cây đèn trong hình này và hình dưới.
Cột đèn đường thắp bằng đèn dầu trong khu chợ (Ảnh của Salles, Firmin André).
Nhìn thấy rất rõ cái đèn dầu trong cột đèn đường trên sân chợ cũ Sài Gòn (Ảnh của Salles, Firmin André).
Cột đèn đường chiếu sáng vẫn còn dùng đèn dầu, có một ông vác thang đứng cạnh bên, có lẽ là để châm dầu. Trụ điện sắt cao trong hình là trụ đường dây điện tín.
Điện khí hóa thành phố
Một năm sau khi đề nghị điện khí hóa được đưa ra, trong phiên họp ngày 20-1-1888, Hội đồng thành phố Sài Gòn chấp thuận hai đề nghị: đề nghị của Rouyer cho thử thắp sáng Nhà hát thành phố và đề nghị của Carabelli, xã trưởng Sài Gòn (như chủ tịch UBND TP ngày nay), cho thắp sáng con đường nhỏ nối liền hai đường Rigault de Genouilly (sau là Charner, nay là Nguyễn Huệ) và Catinat (sau là Tự Do, nay là Đồng Khởi), nơi rất nhiều người qua lại vào ban đêm.
Những tháng đầu năm 1889, một người Âu tên Ferret xin thắp sáng đường phố Sài Gòn và các kiến trúc lớn bằng đèn điện với chi phí hằng năm 150.000 franc, độc quyền khai thác trong 30 năm.
Tuy nhiên, đề xuất của Ferret đã không thành hiện thực khi chính quyền Pháp tại Sài Gòn nhận thấy những bóng đèn thắp sáng thử trên đường Catinat lúc đó không sáng bằng đèn dầu lửa.
Phải đợi đến bốn năm sau, trong phiên họp ngày 20-4-1893, Hội đồng thành phố Sài Gòn mới tiếp tục bàn về đề xuất của một người Âu tên Catoire, theo đó khu trung tâm Sài Gòn sẽ được thắp sáng bằng 393 bóng đèn điện Edison, độ sáng mỗi bóng bằng 16 nến (bougie).
Những khu vực khác trong thành phố vẫn sử dụng 571 đèn dầu hỏa kiểu hiện đại. Tuy cũng là bóng đèn 16 nến, song là bóng hiệu Edison nên độ sáng có thể nhiều hơn loại bóng đèn mà Ferret đã thắp thử.
Catoire đề nghị một hợp đồng kéo dài 20 năm, với một kinh phí hằng năm được chính quyền trả cho nhà thầu bằng 88.093 franc.
Tuy nhiên, trong phiên họp trên, hội đồng thành phố không chấp thuận đề xuất của Catoire do chi phí cao hơn 16.000 đồng so với chi phí hiện hành (bằng đèn dầu hỏa), mà ánh sáng do đèn điện cung cấp cũng không mạnh hơn đèn dầu.
Cuối cùng, Hội đồng thành phố Sài Gòn chấp thuận việc ký hợp đồng ngày 11-5-1896 với Công ty Thủy điện Sài Gòn (Société des Eaux et d’Electricité de Saigon) của Hermenier.
Trong phiên họp ngày 24-2-1897, hội đồng chấp thuận đề nghị của công ty thay thế 380 đèn có độ sáng khác nhau bằng 394 đèn loại nóng sáng (lampe à incandescence) với độ sáng 20 nến.
Vào những năm đầu thế kỷ 20, thành phố Sài Gòn đã bắt đầu có đèn điện sáng choang. Đường Catinat được tác giả Nguyễn Liên Phong miêu tả vào ban đêm:
Phong lưu cách điệu ai bằng,
Đường đi trơn láng, đèn giăng sáng lòa
(Nam Kỳ phong tục nhơn vật diễn ca - Sài Gòn 1906)
Năm 1908, toàn thành phố Sài Gòn có 867 bóng điện nóng sáng 16 nến và 67 bóng đèn hồ quang (lampe à arc). Riêng đèn nóng sáng nhiều hơn gấp đôi số lượng năm 1904 (386 bóng). Điều này cho thấy sự điện khí hóa việc thắp sáng đường phố Sài Gòn đã phát triển rất nhanh.
Nhà đèn Chợ Quán
Nhà đèn Chợ Quán nằm bên Bến Hàm Tử, Sài Gòn năm 1965-1966. Đây là nhà máy điện lớn và quan trọng nhất của Sài Gòn trước 1975.
Đề xuất ban đầu về vị trí của nhà máy điện là một khu vực trên đường Paul Blanchy (nay là Hai Bà Trưng), gần Nhà hát thành phố, sau quyết định dứt khoát ở địa điểm được người Pháp mô tả là "ở bên bờ rạch Bến Nghé, trên ranh giới giữa Sài Gòn và Chợ Lớn" (BSEI, sđd - trang 197).
Năm 1909, đơn vị lãnh thầu việc thắp sáng thành phố là Công ty Thủy điện Đông Dương (Compagnie des Eaux et d’Electricité de l’Indochine) xin Hội đồng thành phố Sài Gòn cho xây dựng Nhà đèn Chợ Quán. Nhà đèn Chợ Quán trở thành cái tên quen thuộc của người Sài Gòn từ đầu thế kỷ 20 trở về sau.
