Tết Đoan Ngọ, còn gọi là Tết Đoan Dương hay dân gian quen gọi “Tết Giết Sâu Bọ”, là một trong những ngày lễ truyền thống quan trọng của người Việt, diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch mỗi năm. Đây là dịp để gia đình sum họp, dâng hương tưởng nhớ tổ tiên đồng thời thực hiện các nghi thức “diệt sâu bọ” – thanh lọc cơ thể và bảo vệ sức khỏe trong tiết đầu hè.
1. Nguồn gốc ngày Tết Đoan Ngọ
Truyền thuyết Đôi Truân
Truyền thuyết kể rằng, sau một vụ mùa bội thu, sâu bọ kéo đến phá hoại cây trái, dân làng lâm vào cảnh khốn cùng. Bỗng có một ông lão tự xưng Đôi Truân chỉ dẫn dân chúng lập mâm cúng gồm bánh tro, trái cây và sau đó vận động giữa sân. Sâu bọ trong người say rồi té ngã rã rượi.
Ông căn dặn: “Mỗi năm vào ngày mùng 5/5 âm lịch cứ làm như vậy sẽ trị được sâu bọ.” Dân làng giữ lễ, gọi ngày đó là “Tết diệt sâu bọ” hay “Tết Đoan Ngọ” vì giờ cúng thường vào giữa giờ Ngọ (11–13h)
Yếu tố Á Đông chung
Bên cạnh Việt Nam, nhiều nước Đông Á như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản cũng tổ chức lễ vào ngày mùng 5/5 âm lịch, gắn với quan niệm khí dương đạt cực thịnh, phù hợp cho việc hái thuốc và giải trừ bệnh tật.
2. Ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ
Diệt sâu bọ trong người
Quan niệm dân gian cho rằng, vào tiết Tiểu mãn (đầu hè), sâu bọ sinh sôi mạnh. Ăn rượu nếp, bánh tro, trái cây chua ngọt khi đói sẽ “giết sâu bọ” – thanh lọc cơ thể, phòng ngừa bệnh tật.
Tôn kính tổ tiên, cầu mùa
Lễ cúng tổ tiên, thần linh vào giờ Ngọ giúp gia đình kết nối với cội nguồn và cầu cho mùa màng tươi tốt, vạn vật sinh sôi. Hoa quả lúc này cũng bắt đầu đơm trái, tượng trưng cho sự sinh sôi, phát triển.
Khởi đầu hạnh phúc, may mắn
Với ý nghĩa “đoan” (mở đầu) và “ngọ” (giữa trưa), ngày này đánh dấu bước khởi đầu mới của mùa hạ, dương khí thịnh, mang lại tài lộc và sức khỏe cho cả năm.
Đối với trẻ em xưa, Tết Đoan ngọ còn là dịp để các em được điểm trang khác hẳn ngày thường, được nhuộm móng đỏ lại được đeo bùa tua bùa túi. Việc nhuộm móng cũng rất đơn giản, chỉ cần hái lá móng về rửa sạch, giã nát rồi đắp lên mười đầu ngón tay ngón chân và buộc kỹ lại, để qua một đêm là có thể thắm đỏ như son nếu các em không cựa mình làm tuột lá. Nhuộm móng ngày mùng Năm đã trở thành ký ức tuổi thơ đẹp đẽ của các thế hệ trước đây, đã được ghi lại thật thấm thía trong truyện vừa mang tính chất tự truyện Chiếc cáng xanh của thi sĩ Lưu Trọng Lư:
Tết Đoan Ngọ với trẻ con
Trẻ em ngày xưa được nhuộm móng vào ngày mùng Năm đã trở thành ký ức tuổi thơ đẹp đẽ của các thế hệ trước đây
Đối với trẻ em xưa, Tết Đoan ngọ còn là dịp để các em được điểm trang khác hẳn ngày thường, được nhuộm móng đỏ lại được đeo bùa tua bùa túi. Việc nhuộm móng cũng rất đơn giản, chỉ cần hái lá móng về rửa sạch, giã nát rồi đắp lên mười đầu ngón tay ngón chân và buộc kỹ lại, để qua một đêm là có thể thắm đỏ như son nếu các em không cựa mình làm tuột lá. Nhuộm móng ngày mùng Năm đã trở thành ký ức tuổi thơ đẹp đẽ của các thế hệ trước đây, đã được ghi lại thật thấm thía trong truyện vừa mang tính chất tự truyện Chiếc cáng xanh:
Tôi lại sán đến mẹ tôi và thủ thỉ hỏi mẹ:
- Tết Đoan Ngọ sao thầy con không về mẹ?
- Thầy con mắc đi hành hạt với cụ sứ. Trong huyện sắp mở thêm mấy cái trường mới.
Mẹ tôi nói với tôi như nói với một người lớn, dầu bấy giờ tôi chỉ là một đứa bé lên bảy. Tôi nhận thấy trong lời nói của mẹ tôi, một nỗi buồn u ẩn.
[....]
Tối đến, ăn cơm xong, mẹ tôi, chị tôi, các bõ già, gọi chúng tôi ra, nhá những "lá móng tay" của chúng tôi, rồi "rịt" vào ngón tay cho chúng tôi. Buộc vào cho tôi xong, mẹ tôi dặn tôi, đến nay tôi cũng không quên được cái câu nói "dễ thương" làm sao!
- Con cố đừng cựa nhá! Đứa nào mai móng tay không đỏ, là không được về ông ngoại ăn Tết đấy.
Nhưng phần riêng tôi, sáng hôm sau, những móng tay, trừ ngón út, đều bị “chậy” đi và không được thắm đều; trong khi ấy, những em tôi có những móng tay đỏ tươi như huyết.
Sáng tưng bừng, tôi xòe hai bàn tay cho mẹ tôi và hỏi:
- Của con có tốt không mẹ?
Mẹ tôi cười, và không tỏ dấu trách móc:
- Của con tồi nhất bọn! Hôm qua tại con cựa nhiều quá
Thi sĩ Lưu Trọng Lư:
Ngoài nhuộm móng, các em còn được đeo vào cổ những bùa tua bùa túi được tết bằng chỉ ngũ sắc trông rất vui mắt. Chúng là những túi vải nhỏ đựng bột nhang, bột thần sa, chanh, lựu, cà, phật thủ,… được khâu thành hình con vật, đồ vật hoặc các loại trái cây nom hết sức ngộ nghĩnh. Người ta còn buộc kèm bùa tua bùa túi một cái khánh bằng kim khí, một đồng tiền nhuộm đỏ hay hình con trâu con lợn cắt từ miếng hùng hoàng – một loại khoáng chất được tin có tác dụng diệt trừ sâu bọ, rắn rết – để tăng phúc khí cho trẻ.
các em còn được đeo vào cổ những bùa tua bùa túi được tết bằng chỉ ngũ sắc trông rất vui mắt
Một số người hay lo xa, lại đem quần áo mới của trẻ lên chùa lên đền để xin Phật Thánh một dấu đỏ đóng vào, hoặc lấy vôi ăn trầu để bôi lên rốn, lên trán và thóp trẻ nhằm chống lại quan ôn có thể hại đến sinh mạng đứa bé. Còn người lớn trong ngày mùng Năm tháng Năm ngoài dọn dẹp nhà cửa cho phong quang, tắm gội sạch sẽ, chăm đến lũ trẻ, làm lễ cúng gia tiên, đi biếu tặng họ hàng, lại tuân theo những tập tục có phần kỳ lạ như vào giờ Ngọ, tất cả đàn ông đàn bà đều hướng về phía mặt trời mà nhỏ nước muối vào mắt cho khỏi bệnh… đau mắt. Người ta cứ tin rằng phải làm đúng ngày mới hiệu nghiệm, có lẽ bởi ngày này khí dương thịnh chăng? Riêng phụ nữ thì thắt lưng bằng dây vôi một lúc rồi cởi ra buộc vào cột nhà rồi khấn xin các bệnh về lưng và bụng sẽ chuyển từ thân thể họ sang cây cột. Phép ma thuật này được thực hiện với hy vọng có thể làm tiêu tán các chứng bệnh hậu sản mà xưa kia phụ nữ thường mắc phải do không đủ thời gian phục hồi sức khỏe giữa những đợt sinh nở dày.
Một số người hay lo xa, lại đem quần áo mới của trẻ lên chùa lên đền để xin Phật Thánh một dấu đỏ đóng vào, hoặc lấy vôi ăn trầu để bôi lên rốn, lên trán và thóp trẻ nhằm chống lại quan ôn có thể hại đến sinh mạng đứa bé.
Không chỉ có vậy, tất cả mọi người không kể già trẻ gái trai đều tin tưởng vào công năng giết sâu bọ, tiêu trừ độc tố trong cơ thể của một số loại rượu như rượu trắng pha hùng hoàng hay rượu nếp. Rượu hùng hoàng ngày nay ít người uống, chỉ còn rượu nếp là phổ biến. Cái ngon cái ngọt của thứ rượu đồng quê này chắc hẳn khó ai quên được nếu đã một lần ăn và đọc những gì nhà văn Vũ Bằng viết trong nỗi nhớ của một người tha hương:
Cái chén đựng rượu nếp phải là những cái chén nhỏ như chén chè, còn đũa dùng thì là một thứ đũa riêng vót bằng tre cật, ngắn bằng hai ngón tay, tròn trịa, nhẵn nhụi mà lớn chỉ hơn cái tăm bông một chút. Tôi van cô bạn đừng có lấy đôi đũa xinh xinh đó để và lùa một mạch vào trong miệng tươi hơn hớn, mà tôi xin cô khẽ cầm đũa xới từng hạt rượu nếp lên, để lên đũa rồi thong thả nhấm nhót từng miếng nho nhỏ, be bé và cô sẽ thấy cái rượu ấy nó ngọt biết chừng nào, cái nếp ấy nó ngậy, nó thơm, nó bùi, nó bổ biết chừng nào!
Nhà văn Vũ Bằng
Uống rượu rồi, cả nhà mà đặc biệt là bọn trẻ lại ăn thêm bao nhiêu là trái cây ngọt lành để trừ tất tật sâu bọ trong ruột đi, từ đào, mận, lê tươi roi rói cho tới dưa, xoài, dưa hấu, cam chanh thơm mát, ăn một miếng mà cảm tưởng như đã nuốt một mùa hạ vào lòng. Nhiều nhà làm bánh ú tro chấm với mật mía, thổi một chõ xôi, nấu bún vịt xáo măng ăn chơi ngày Tết Đoan Ngọ, kể cũng phong lưu no đủ, lại trổ được tài khéo của người nội trợ.
Lễ vật dâng cúng
Trái cây: Các loại trái cây thường được chọn là các loại theo mùa như mận, vải, nhãn, dưa hấu, chuối… Nên chọn những quả tươi mới và chín mọng.
Cơm rượu nếp/nếp than.
Bánh tro (bánh ú tro hoặc bánh gio), xôi, chè trôi nước – đều là món “giải nhiệt” và gắn với nghi thức diệt sâu bọ.
Món mặn tùy thuộc từng vùng miền: Thịt luộc, thịt vịt luộc, trứng vịt muối, tôm rim… (tùy tập quán mỗi nơi).
Hương, hoa tươi, nến, muối, gạo, vàng mã – lễ vật hoàn thiện mâm cúng tổ tiên và thần linh.
Các việc nên làm trong ngày này
Giết sâu bọ (ăn lễ vật khi đói): Sáng mùng 5/5, ngay khi thức dậy, súc miệng sạch (3 lần), ăn rượu nếp, bánh tro và hoa quả ngay trên giường (với trẻ em có thể cho thêm trứng luộc, bôi hồng hoàng vào thóp đầu) trước khi đi rửa mặt.
Tắm nước lá thảo mộc: Dùng lá mùi, tía tô, kinh giới, sả, lá tre… đun lấy nước tắm hoặc gội đầu, giúp xua đuổi tà khí, tăng cường sức khỏe.
Xông nhà: Đốt lá bưởi, lá hương nhu, lá xông để khử mùi ẩm mốc, diệt vi khuẩn, mang lại không khí trong lành.
Hái thuốc giữa giờ Ngọ: Theo quan niệm, dược tính của thảo mộc hái giữa 11–13h là cao nhất, tốt cho chữa bệnh và ngâm rượu thuốc.
Dâng hương cúng tổ tiên. Từ 11h đến 13h, thực hiện nghi lễ cúng trước bàn thờ.
5. Các việc không nên làm trong ngày này
Vứt giày dép lộn xộn. Theo quan niệm dân gian, giày dép đồng âm với “tà”, để lộn xộn dễ chiêu dụ tà khí.
Làm vỡ đồ đạc. Vỡ bát, chén, gương trong ngày này bị xem là điềm xấu, gây hao tài tốn của.
Để rơi mất tiền bạc. Mất tiền trong ngày Tết Đoan Ngọ được cho là tự đánh rơi tài lộc, dễ hao tài cả năm.
Dừng chân nơi âm u. Tránh nghĩa trang, nhà tang lễ, bệnh viện hoặc những nơi “u ám” để không mang tà khí về nhà.
Mua vật phẩm hình thù kỳ quái. Hạn chế mua sắm đồ lưu niệm bất thường, không rõ nguồn gốc để tránh xui xẻo.
6. Ngày Tết Đoan Ngọ 2025 sẽ rơi vào ngày nào?
Năm 2025, mùng 5 tháng 5 âm lịch rơi vào Thứ Bảy, ngày 31 tháng 5 năm 2025 theo dương lịch.
Thời gian vàng để cúng lễ và bắt đầu các nghi thức là từ 11:00 đến 13:00.
Tết Đoan Ngọ không chỉ là ngày để diệt sâu bọ theo tín ngưỡng dân gian, mà còn là dịp gắn kết gia đình, tôn vinh tổ tiên và cầu cho sức khỏe, may mắn trọn vẹn. Bằng cách chuẩn bị mâm lễ trang nghiêm, tuân thủ nghi thức và thực hiện những phong tục lành mạnh, mỗi gia đình Việt đều có thể tận hưởng trọn vẹn ý nghĩa tốt đẹp của ngày lễ này. Chúc bạn và gia đình một Tết Đoan Ngọ ấm cúng, an lành!
